از دیدگاه پژوهشگران مطالعات اسلامی
مقدمه
ذوالقرنین، به‌معنای تحت‌اللفظی «صاحب دو بارو»، یکی از اسرارآمیزترین و بحث‌برانگیزترین شخصیت‌ها در متون اسلامی است. او در سوره کهف (آیات ۸۳ تا ۱۰۱) به‌عنوان فرمانروایی معرفی می‌شود که از سوی خدا توان و اقتدار یافته، به دورترین نقاط زمین سفر می‌کند، عدالت را برپا می‌دارد و در نهایت سدی عظیم برای مهار اقوام یأجوج و مأجوج بنا می‌نهد. قرآن نام یا زمان تاریخی مشخصی برای او ذکر نمی‌کند، اما روایتش طی چهارده قرن، اندیشمندان دینی، تاریخ‌نگاران و باستان‌شناسان را به خود مشغول کرده است.
این نوشتار روایت قرآنی ذوالقرنین را بررسی می‌کند، ابعاد کلامی و نمادین آن را می‌کاود و نظریه‌های اصلی درباره هویت تاریخی او ــ از اسکندر مقدونی تا شاهان باستانی ایران ــ را مرور می‌کند و نشان می‌دهد چرا هویت او همچنان نامعلوم باقی مانده است.
۱. روایت قرآنی: ذوالقرنین که بود؟
ماجرای ذوالقرنین در سوره کهف به‌عنوان پاسخی الهی به پرسش‌هایی که قریش ــ به‌احتمال زیاد با تحریک دانشمندان یهود در عربستان ــ از پیامبر اسلام ﷺ داشتند، بیان می‌شود. قرآن او را چنین معرفی می‌کند:
«ما او را در زمین استوار ساختیم و اسباب هر چیزی را در اختیارش نهادیم» (کهف/۸۴).
او سه سفر بزرگ دارد:
- به‌سوی مغرب، تا جایی که خورشید در «چشمه‌ای گل‌آلود» فرو می‌رود.
- به‌سوی مشرق، تا جایی که مردمی بدون سرپناه زندگی می‌کنند.
- به‌سوی شمال، میان دو کوه، جایی که قومی از ستم یأجوج و مأجوج به ستوه آمده بودند.
او با یاری مردم و به اذن الهی، سدی از آهن و مس گداخته برپا می‌کند؛ سدی که تا زمان مقرر خداوند برپا می‌ماند.
نکات کلامی مهم:
- توان‌بخشی الهی: ذوالقرنین پیامبر نبود، بلکه فرمانروایی دادگر بود که از جانب خدا اقتدار یافت.
- عدالت و یکتاپرستی: او از ستم پرهیز می‌کرد، با انصاف رفتار می‌کرد و کامیابی‌هایش را به خدا نسبت می‌داد.
- نمادهای فرجام‌شناختی: سد او موقتی است؛ یأجوج و مأجوج در نزدیکی قیامت آزاد خواهند شد (انبیاء/۹۶).
قرآن عمداً از ذکر نام یا دوره تاریخی او خودداری می‌کند تا بیشتر بر عبرت و معنا تأکید کند تا بر تاریخ‌نگاری.
ذوالقرنین پیامبر نبود، بلکه فرمانروایی دادگر بود که از جانب خدا اقتدار یافت
۲. نام «ذوالقرنین»: معانی لفظی و نمادین
لقب «ذوالقرنین» به‌معنای «صاحب دو بارو» است و تفاسیر گوناگونی درباره آن وجود دارد:
۱. نماد قدرت: در نقش‌مایه‌های باستانی خاور نزدیک، باروها نماد نیرو و پادشاهی بودند.
۲. اشاره جغرافیایی: ممکن است «دو بارو» به دو سوی شرق و غرب قلمروش اشاره داشته باشد.
۳. اشاره زمانی: برخی گفته‌اند کنایه از دو عصر یا دو دوره‌ای است که بر آن‌ها اثر گذاشت.
۴. بازتاب اسطوره‌ای: پادشاهانی نظیر اسکندر مقدونی یا بُختُ النصر در افسانه‌ها گاه با شاخ‌های قوچ مانند تصویر می‌شدند؛ گاه به جای بارو از مفهوم شاخ نیز بهره گرفته اند.
ابهام در این لقب عامدانه است؛ قرآن بیشتر بر کارکرد او به‌عنوان فرمانروایی دادگر تأکید دارد تا بر هویت شخصی‌اش.
۳. شناسایی‌های تاریخی: ذوالقرنین چه کسی بود؟
پژوهشگران نظریه‌های گوناگونی مطرح کرده‌اند:
الف) اسکندر مقدونی
- در منابع اسلامی و مسیحی شرقی به «دو شاخ» مشهور بود.
- در افسانه اسکندر (قرن ۶–۷ میلادی) نیز داستانی مشابه ساختن سد یأجوج و مأجوج آمده است.
- اما اسکندر تاریخی مشرک و فتوحاتش خونین بود؛ درحالی‌که ذوالقرنین قرآن بنده‌ای خداجو معرفی شده است.
ب) کوروش بزرگ هخامنشی
- بسیاری از پژوهشگران معاصر او را مناسب‌تر می‌دانند، زیرا پادشاهی دادگر بود و قوم یهود را آزاد کرد.
- نقش‌برجسته‌ها و کلاه‌خودهای شاخ‌دار در هنر هخامنشی نیز وجود داشته است.
- اما هیچ منبع کهن، کوروش را به سد یأجوج و مأجوج مرتبط نمی‌داند.
ج) شاهان عرب یا میان‌رودانی (بین النهرین)
مانند «سعب ذی مراثد» یا بُختُ النصر اما شواهد کافی تاریخی یا باستان‌شناختی ندارند.
د) شخصیتی نمادین یا ترکیبی
دیدگاه شماری از مفسران معاصر این است که او شخصیت تاریخی مشخصی نیست، بلکه الگویی نمادین از فرمانروای آرمانی است.
۴. یأجوج و مأجوج: اسطوره، تاریخ و فرجام‌شناسی
- در متون یهودی و مسیحی، یأجوج و مأجوج نماد آشوب و ویرانی‌اند.
- در روایت‌های مسیحی شرقی، اسکندر در قفقاز دروازه‌ای برای مهار آن‌ها می‌سازد.
- جغرافی‌دانان مسلمان مکان سد را در قفقاز یا آسیای میانه دانسته‌اند.
- برخی دیوارها و استحکامات تاریخی (مانند دربند در داغستان) الهام‌بخش این روایت تلقی شده‌اند.
از نگاه دینی، یأجوج و مأجوج صرفاً اقوام تاریخی نیستند، بلکه نشانه‌ای از آشوب اخلاقی و اجتماعی‌اند که در آخرالزمان آزاد خواهند شد.
۵. اجماع علمی و دیدگاه‌های معاصر
- بسیاری از پژوهشگران امروز روایت اسکندر را رد می‌کنند.
- نظریه کوروش محبوبیت بیشتری یافته است.
- گروهی هم بر نمادین‌بودن ماجرا تأکید دارند.
- مطالعات جدید با همکاری تاریخ‌نگاران، باستان‌شناسان و مفسران قرآن به ریشه‌های روایی این داستان در فضای متأخر باستان می‌پردازد.
۶. آموزه‌های دینی و اخلاقی
- قدرت، امانتی الهی است.
- عدالت بر زور مقدم است.
- فروتنی در کامیابی: او می‌گفت «این رحمتی از پروردگار من است» (کهف/۹۸).
- موقتی‌بودن دستاوردهای بشری: سد او همیشگی نیست، تنها فرمان خدا ماندگار است.
- یادآوری قیامت و آشوب آخرالزمان.
۷. نتیجه‌گیری: راز ماندگاری
ذوالقرنین همچنان یکی از اسرار بزرگ قرآن است. شاید او کوروش بوده، شاید اسکندر یا پادشاهی ناشناخته؛ و شاید تنها الگویی آرمانی! اما پیام قرآن روشن است:
آنچه اهمیت دارد، هویت تاریخی او نیست، بلکه آن چیزی است که نمایندگی می‌کند؛ قدرتی در خدمت عدالت، سفری نه برای فتوحات دنیوی؛ بلکه برای خدا!
در عصر امپراتوری‌ها، دیوارها و آشوب‌های جهانی، داستان او بیش از هر زمان دیگری طنین‌انداز است.
مراجع برای مطالعه‌ی بیشتر:
- قرآن، سوره کهف (آیات ۸۳ تا ۱۰۱)، ترجمه‌های گوناگون (پیکتال، یوسف علی، عبدال‌حلیم، مصطفی خطاب)
- طبری، تاریخ الرسل و الملوک
- ساوت‌گیت، س. مینو، «کوروش بزرگ و ذوالقرنین»، مجله مطالعات ایرانی
- کوین ون بلادل، افسانه اسکندر در قرآن ۱۸:۸۳–۱۰۲ (انتشارات دانشگاه کمبریج)
- محمد اسد، پیام قرآن (تفسیر سوره کهف)
- گابریل سعید رینولدز، قرآن و انجیل: متن و تفسیر (انتشارات دانشگاه ییل).
بازدید کننده محترم؛ لطفاً به لیست 50 وب سایت پربازدید در شبکه جهانی وب نگاهی بیندازید:
YouTube, Facebook, google, translate, gmail, weather, amazon, Instagram, cricbuzz, Hotmail, wordle, satta king, twitter, yahoo, yandex, sarkari result, Netflix, google maps, yahoo mail, roblox, whatsapp, NBA, BBC news, outlook, pinterest, flipkart, eBay, omegle, live score, tiktok, canva, ipl, premier league, hava durumu, ibomma, walmart, twitch, ikea, shein, linkedin, home depot, e devlet, lottery, snaptik, cricket, serie a, nfl, spotify, fox news, amazon prime;
هیچ وب سایت مرتبط با انتشار کتاب یا مدیریت پروژه در این لیست وجود ندارد. ما سخت تلاش می کنیم تا این مسائل مهم را به کانون تمرکز جوامع برسانیم. لطفا ما را از طریق رسانه های اجتماعی معرفی کنید، وبگاه ما را با دیگران به اشتراک بگذارید و به ما کمک کنید تا دنیای خود را به مکانی بهتر برای زندگی تبدیل کنیم؛ با احترام.
دیدگاه خود را بنویسید