توضیحاتی پیرامون تفسیر اجتهادی آیات قرآن
تفسیر اجتهادی آیات قرآن روش بنیادی در نگارش کتب تفسیری معتبری نظیر تفسیر المیزان بوده است. با توجه به قدمت تاریخی تفسیر که از دوران رسول اکرم (ص) تاکنون ادامه داشته، شاخه های گوناگونی از روش های تفسیر آیات قرآن کریم در طول تاریخ ایجاد و گسترش یافته است.
مقدمه
اعتبار اقسام مختلف تفسیر در میان شیعیان و اهل تسنن تفاوت هایی دارد. اما آن چه که به صورت مشترک از اهمیت ویژه ای برخوردار است، علم، آگاهی، شناخت، فهم و درک شخص مفسر بوده است. مفسر می بایست تسلط بالایی به ادبیات عرب و علوم فقهی اسلامی داشته باشد، زیرا درک، تطبیق، تحلیل و تفسیر آیات و روایات قرآن، نیازمند وجود بررسی کننده ای صاحب نظر، عالم و آگاه است.
تدبر در آیات نورانی قرآن کریم
تفسیر اجتهادی چیست؟
تفسیر اجتهادی مرسوم ترین روش جهت درک آیات قرآن به شمار می رود. همان گونه که در مطالب پیشین اشاره شد، تفسیر دارای اقسام متفاوتی است. روش تفسیر به رأی و روش تفسیر نقلی به ترتیب با عنوان روش هایی افراطی و تفریطی در تفسیر به شمار می روند.
در روش تفسیر به رأی، مفسر تنها به دانسته های خود که می تواند بر پایه ی شهود وی یا دانش اکتسابی اش باشد، متکی است. در حالی که در روش نقلی، مفسر تنها بر اساس روایات و نقل و قول های گذشته که از اعتبار آن ها اطمینان دارد، اقدام به تفسیر آیات می کند. می توان چنین ادعا کرد که تفسیر اجتهادی در میانه ی این روش قرار گرفته است. در این نوع تفسیر، عالم دینی به واسطه ی درک مبتنی بر عقل و درایت خویش اقدام به تفسیر آیات قرآن می کند. در این روش، همچنین فرد مفسر از روایات نیز جهت تکمیل و درک بهتر استفاده می نماید. به طور کلی، تفسیر اجتهادی دارای چهار رکن تدبر، تعقل، سنت و روایت است.
نگاه آیات قرآن و روایت دینی به تفسیر اجتهادی
علمای و دانشمندان علوم دینی به جهت اثبات صحت روش تفسیر اجتهادی دلایل متعددی آورده اند که در ادامه به بیان برخی از آن ها خواهیم پرداخت:
آیات قرآن
دسته ی نخست، آیاتی است که به صراحت مردم را به تعقل و تفکر دعوت می کند. همچنین هرگونه کوتاهی در درک آیات را مورد انتقاد شدید قرار می دهد. دسته ی دوم آیاتی است که قرآن را زبان عربی آشکار معرفی نموده و انسان ها را تشویق به قرائت و درک آن می کنند. دسته ی سوم آیاتی است که قرآن را روشنگر و متمایزکننده ی حق از باطن نامیده و همه ی انسان ها را به استعانت از آن تشویق می کند.
دلایل روایی
روایات های متعددی از پیامبر و امامان وجود دارد که همواره تفکر و تعقل در آیات را تنها مسیر درک و استخراج معانی پر بار قرآن کریم دانسته اند.
مجموعه ی ارزشمند کتاب تفسیر المیزان
کلام آخر
مهم ترین منبع تفسیری معتبر قرآن کریم در سراسر تاریخ اسلام، که بر پایه ی تفسیر اجتهادی نگارش شده است، کتاب تفسیر المیزان می باشد. دانشمند فقید و آزاد اندیش علامه طباطبایی، با علم و احاطه ی کامل به روش تفسیر اجتهادی در تفسیر آیات قرآن، توانسته این کتاب را نگارش، تدوین و به پیشگاه مسلمانان و قرآن پژوهان جهان تقدیم نماید. مطالعه ی این کتب اثر قابل توجهی در توانمند کردن علاقه مندان برای درک نکات ارزشمند نهفته در میان آیات قرآن دارد. در همین راستا، وبسایت انتشارات پرنیان اندیش اقدام به عرضه ی نسخه ی ویراستاری شده ای از تفسیر المیزان با شرح و توضیح کامل نموده که در قالب کتاب های الکترونیکی به همراه کتاب صوتی و همچنین نسخه ی چاپی و فیزیکی اثر منتشر شده است. کتاب های الکترونیکی که در وبگاه نشر پرنیان اندیش به فروش می رسد، به آسانی به وسیله ی وسایل الکترونیکی مانند گوشی های موبایل تلفن همراه، لپ تاپ، رایانه ی شخصی، تبلت و دستگاه های کتابخوان، قابل حمل و بهره برداری می باشد.
علامه سید محمد حسین قاضی طباطبایی تبریزی (زاده ۱۲۸۱ تبریز - درگذشته ۲۴ آبان ۱۳۶۰ قم) معروف به علامه طباطبایی، روحانی سرشناس، فیلسوف عظیم الشأن و نویسنده ی پرتلاش و ژرف اندیش ایرانی، از مراجع تقلید بزرگ شیعه و از مدرسان صاحب نام حوزه علمیه قم به شمار می‌آمد. دوره ی کودکی و نوجوانی وی در تبریز سپری شد. در پنج سالگی مادر و در نه سالگی پدر خود را از دست داد. وصی پدرش، او و تنها برادرش محمد حسن الهی طباطبایی را برای تحصیل به مکتب فرستاد. تحصیلات ابتدایی شامل قرآن و کتب ادب پارسی را فرا گرفت، سپس به تحصیل علوم دینی پرداخت.
علاوه بر آموختن ادبیات، زیر نظر میرزا علینقی خطاط به یادگیری فنون خوشنویسی پرداخت. تحصیلات ابتدایی نتوانست به ذوق سرشار و علاقه ی وافر او پاسخ گوید، بنابراین به مدرسه ی طالبیه تبریز رفت و به فراگیری ادبیات عرب، علوم نقلی، فقه و اصول پرداخت و به مطالعه در زمینه های گوناگون دانش اسلامی سرگرم شد. خود از دوران تحصیل چنین یاد می کند: «در اوایل تحصیل که به صرف و نحو اشتغال داشتم، علاقه ی زیادی به ادامه تحصیل نداشتم و از این رو هر چه می خواندم، نمی فهمیدم و چهار سال به همین نحو گذراندم. پس از آن یک باره عنایت خدایی دامنگیرم شده، عوضم کرد و در خود یک نوع شیفتگی و بی تابی نسبت به تحصیل کمال، حس نمودم. به طوری که از همان روز تا پایان ایام تحصیل که تقریباً هفده سال طول کشید، هرگز نسبت به تعلیم و تفکر درک خستگی و دلسردی نکردم و زشت و زیبای جهان را فراموش نموده و تلخ و شیرین حوادث، برابر می پنداشتم. بساط معاشرت غیر اهل علم را به کلی برچیدم. در خورد و خواب و لوازم دیگر زندگی، به حداقل ضروری قناعت نموده و باقی را به مطالعه می پرداختم. بسیار می شد به ویژه در بهار و تابستان که شب را تا طلوع آفتاب با مطالعه می گذراندم و همیشه درس فردا را شب پیش مطالعه می کردم و اگر اشکالی پیش می آمد با هر خودکشی بود حل می نمودم و وقتی که به درس حضور می یافتم، از آن چه استاد می گفت قبلاً روشن بودم و هرگز اشکال و اشتباه درس را پیش استاد نبردم.»
او همچنین همراه برادرش به نجف رفت و ده سال نیز در نجف به تحصیل علوم دینی مشغول شد. در این دوره، علوم ریاضی را نزد سید ابوالقاسم موسوی خوانساری نوه ی سید ابوالقاسم خوانساری و فقه و اصول را نزد استادانی نظیر محمد حسین نائینی و محمد حسین غروی اصفهانی فرا گرفت. استاد وی در فلسفه، حکیم متأله، سید حسین بادکوبه ای بود. همچنین معارف الهیه، تفسیر قرآن به قرآن، حکمت و فلسفه، عرفان، اخلاق و فقه الحدیث را نزد سید علی قاضی طباطبایی آموخت. او در مدتی که در نجف مشغول تحصیل بود، به علت تنگی معیشت و نرسیدن مقرری که از ملک زراعیشان در تبریز به دست می آمد، مجبور به بازگشت به ایران شد و مدت ده سال پس از آن را در روستای شادآباد تبریز به پیشه ی زراعت و کشاورزی روزگار گذراند.
درباره ی این دوره از حیات پربار این استاد بزرگ دین و علوم اسلامی، فرزندش سید عبدالباقی طباطبایی چنین می گوید: «خوب به یاد دارم که پدرم دائماً و در تمام طول سال مشغول فعالیت بود و کار کردن ایشان در فصل سرما حین ریزش باران و برف های موسمی، در حالی که چتر به دست گرفته یا پوستین به دوش داشتند، امری عادی تلقی می گردید.
عدم ابهام و اغلاق در مفاهیم آیات و منشاء اختلافات
در میان همه ی آیات قرآن (که بیش از چند هزار آیه است) ، حتی یک آیه نمی یابیم که در مفهومش اغلاق و تعقیدی باشد، به طوری که ذهن خواننده در فهم معنای آن دچار حیرت و سرگردانی شود، و چه طور چنین نباشد و حال آن که قرآن فصیح ترین کلام عرب است، و ابتدایی ترین شرط فصاحت این است که اغلاق و تعقید نداشته باشد، و حتی آن آیاتی هم که جزء متشابهات قرآن به شمار می آیند، مانند آیات نسخ شده و امثال آن، در مفهومش غایت وضوح و روشنی را دارد و تشابهش به خاطر این است که مراد از آن را نمی دانیم، نه این که معنای ظاهرش نامعلوم باشد. پس این اختلاف از ناحیه ی معنای کلمات پیدا نشده، بلکه همه ی آن ها از اختلاف در مصداق کلمات پیدا شده و هر مذهب و مسلکی کلمات و جملات قرآن را به مصداقی حمل کرده اند، که آن دیگری قبول ندارد؛ این از مدلول تصوری و تصدیقی کلمه، چیزی فهمیده و آن دیگری چیزی دیگر.
علت سبقت معانی مادی کلمات وضع شده به ذهن
توضیح این که انس و عادت (همان طوری که گفته شده) باعث می شود که ذهن آدمی در هنگام شنیدن یک کلمه و یا یک جمله، به معنای مادی آن سبقت جوید و قبل از هر معنای دیگر، آن معنای مادی و یا لواحق آن به ذهن در آید، و ما انسان ها از آن جایی که بدن هایمان و قوای بدنی مان، مادام که در این دنیای مادی هستیم در ماده غوطه ور است، و سر و کارش همه با ماده است، لذا مثلا اگر لفظ حیات، و علم، و قدرت، و سمع، و بصر، و کلام، و اراده، و رضا، و غضب، و خلق، و امر، و امثال آن را می شنویم، فورا معنای مادی این ها به ذهن ما در می آید، همان معنایی که از این کلمات در خود سراغ داریم. و همچنین وقتی کلمات آسمان، و زمین، و لوح، و قلم، و عرش، و کرسی، و فرشته، و بال فرشته، و شیطان، و لشگریان او، از پیاده نظام، و سواره نظامش را می شنویم، مصادیق طبیعی و مادی آن به ذهن ما سبقت می جوید، و قبل از هر معنای دیگری داخل در فهم ما می شود.
دیدگاه خود را بنویسید