بحور الالحان (بحرهای آوازی) کتابی در زمینه ی دانش موسیقی و نسبت آن با علم عروض، نوشته ی فرصت الدوله شیرازی است. فرصت با احاطه ای که بر علم عروض و موسیقی داشت، رابطه ی شعر و موسیقی را از دیدگاه وزن بیان کرده و در مقدمه ی کتاب شرحی درباره ی موسیقی و اصطلاحات معمول آن آورده است. بحور الالحان را می توان نخستین مأخذ یا یکی از نخستین مآخذ علم تلفیق شعر و موسیقی تلقی کرد که در آن از تغییر نظام ادواری به دستگاهی سخن رفته است. این کتاب با وجود اختصار، به منزله ی پلی میان موسیقی قدیم و جدید ایران است.
فرصت شیرازی، ادیب، دانشمند، شاعر، نویسنده، نقاش، سیاح، موسیقی دان و پژوهشگر
در این که نویسنده ی کتاب فرصت شیرازی است شکی وجود ندارد اما از آن جا که فرصت در هیچ یک از آثارش خود را موسیقی دان معرفی نکرده است، در این که نظریه پرداز اصلی بحور الالحان خودش باشد تشکیک شده است. این کتاب از دو جزء و یک خاتمه تشکیل شده است. جزء نخست مقدمه ای است در بحث از موسیقی قدیم ایرانی و جدول هفت دستگاه آن و جزء دوم که در حقیقت جزء بزرگ تر و مهم تر آن است، با مقدمه ی کوتاهی در عروض و اسامی بحرهای نوزده گانه ی شعری آغاز می شود و با مجموعه ای از اشعار (غزلیات، رباعیات، یک مثنوی، یک ساقی نامه، مقطعات، مناجات به نظم و نثر) ادامه می یابد و در خاتمه ی کتاب نیز به حرمت تغنی از دیدگاه اسلام اشاره ی کوتاهی شده است.
بحور الالحان اثر فرصت الدوله شیرازی، از نخستین آثار مکتوب راجع به نظام دستگاهی در موسیقی ایرانی به شمار می رود. این اثر اگر چه به طور مستقیم از واژه ی «ردیف» برای توصیف طبقه بندی دستگاه ها استفاده نمی کند، اما دستگاه ها را به شکل رایج (متشکل از هفت دستگاه) نام می برد. در این کتاب ترتیب خاصی برای دستگاه ها ذکر شده است که عبارت اند از راست پنجگاه، چهارگاه، سه‌گاه، همایون، نوا، ماهور و شور.
موسیقی ایرانی با قدمتی دیرینه و ظرایفی درخور توجه
بحور الالحان نخستین بار در سال ۱۳۳۲ قمری در بمبئی چاپ شد و ده سال بعد که فرصت به تهران آمد و با مهدی صلحی از شاگردان میرزا عبدالله آشنا شد، نسخه ی کامل تری از کتاب را در ایران منتشر ساخت. فرصت الدوله ی شیرازی در این کتاب به عدم آشنایی خود با نت نویسی اشاره کرده و کتابش تنها گوشه های هر دستگاه را فهرست می کند، اما جزئیات بیشتری از نحوه ی اجرای گوشه ها یا دستگاه ها ارائه نمی نماید. مابقی کتاب، به تحلیل عروض و رابطه ی آن با ضرب آهنگ موسیقی ایرانی اختصاص دارد. سپس، فهرستی از اشعار گوناگون که به طور معمول در دستگاه های خاصی اجرا می شوند، به همراه متن اشعار آورده شده است.
دیدگاه خود را بنویسید